Gia Lữ Sơn

Trích Đồng Khánh dư địa chí, tỉnh Khánh Hoà, phủ Diên Khánh, huyện Vĩnh Xương:

Núi sông:

“Núi Thơm, núi Phú Cảnh, núi Đồng đế, núi Cù Lao, núi Tinh Trung, núi Ngọc Hội, núi Kho, núi Cảnh Long, núi Giáng Hương, núi Diễn Sơn, núi Hoàng Ngưu, núi Thạnh Đức, núi Hòa Quân, núi Phong Lĩnh, Hợp Mỹ, núi Du Lâm, núi Nhược Đồ, núi Lữ Sơn.(Không có núi nào nổi tiếng).”

Trích Đại Nam Nhất thống chí:

“Núi Lữ Sơn: cách huyện Vĩnh Xương 115 dặm về phía nam, thế núi cao vót, về phía tây núi non trùng điệp, là chỗ ở của người Man, người Lao, phía đông có đường trạm đi qua.”

Hầu hết núi ở tỉnh Khánh Hòa trong ĐNNHT đều ghi thế núi cao vót hay hiểm trở. Riêng trong mục ghi về núi Thịnh Đức có ghi, “gần đó có mọc ngọn núi nhỏ gọi là Hòn Tranh.”

Chỉ có 2 Hòn, là Hòn Lam Nguyên và Hòn Vân Phong hay Hòn Khói.

Không ghi độ cao.

Các sách địa dư quốc gia chỉ ghi các địa danh lớn, quan trọng. Địa danh nhỏ phải tham khảo địa phương chí. Mà địa phương chí cũng không có thì đành chịu. Chắc phải hỏi dân địa phương.

Dưới đây là vài ý kiến cá nhân(99% là sai):

Cả ĐNNTC và ĐKDĐC đều ghi núi Lữ Sơn(không có núi Dữ hay hòn Dữ). ĐNNTC ghi núi thế núi cao vót. Tạm cho rằng Lữ Sơn chính là Hòn Dữ(Xứ Trầm Hương của Quách Tấn và Non Nước Khánh Hòa của Nguyễn Đình Tư) chỉ ghi nhận Hòn Dữ ở Diên Khánh, riêng QT có cho biết thêm ở Vạn Ninh còn có Hòn Giữ( nghĩa là giữ gìn) tên chữ là Trấn Sơn.

Tên đúng của núi là Lữ Sơn. Sau vì dân địa phương thấy thế núi dữ dội, hiểm trở nên gọi trại đi thành Hòn Dữ. Rồi lấy tên Lữ đó đặt cho hòn núi nhỏ gần nhà là Gia Lữ( thêm Gia cho có vẻ chữ nghĩa).

Về những địa danh có từ Gia, QT có kể thêm:

“Sông Cù hay sông Cái hay sông Nhatrang(ĐNNTC ghi là sông Phú Lộc), dài chừng 60km, chảy qua 2 quận Diên Khánh, Vĩnh xương. Sông có nhiều nguồn, nguồn từ chính Tây chảy xuống như nguồn Gia Lai, nguồn từ Tây Bắc chảy vô như nguồn Gia toui, nguồn từ Tây nam chảy ra như nguồn Gia Lê.”

Vậy các tên Gia Lai, Gia Toui, Gia Lê hay hòn Gia Lễ chú Kim nhắc đến chỉ là tên thông thường, không liên quan gì đến Gia Long. Di tích duy nhất có liên quan là Lăng Bà Vú(hay Lăng Nhũ Mẫu). Khoảng 1785, khi Gia Long bị Tây Sơn truy đuổi, qua làng Mỹ Hiệp(quận Ninh Hoà), được người dân địa phương( tương truyền là bà Trương Thị Tiềm) cho tá túc, nuôi ăn, vắt sữa bò cho uống, rồi chỉ đường thoát thân. Khi lên ngôi Gia Long nhớ ơn cho người tìm về báo đáp, nhưng bà đã qua đời. GL cho xây lăng để tưởng nhớ.

Về các tên chỉ núi non, lúc gọi Hòn, khi gọi Núi. ĐNNHT ghi nhận chỉ núi cao vót hay hiểm trở mới gọi là Núi, thấp nhỏ mới gọi Hòn. Các tên hiện nay gọi lẫn lộn có lẽ là đối với dân địa phương, dù thấp nhỏ nhưng ở sát bên cũng thành lớn, gọi Núi cho nó sang. Ở xa, thì to cũng thành nhỏ, nên bị hạ bặc xuống thành Hòn.

Dinh Thái tử:

QT(XTH) kể về dinh Thái tử:

“Ở tại Xuân Đài, thôn Phước Lương, xã Diên Phước, nằm dưới chân núi Hòn Ngang. Miếu là một tiểu đình, mái ngói cột săn, tứ diện thông phong, đứng che một tảng đá vuông vức, nằm giữa một đống đá lởm chởm. Trong miếu không có bàn thờ. Chỉ có một bàn cờ bằng đá có đủ bộ con cờ cũng bằng đá, một đôi giày ̣á và một bộ cối chày đá. Truyền rằng tảng đá vuông là tượng Thái tử. Hỏi Thái tử là ai, thì người địa phương đáp là con vua Tần, vua Tần tức vua Chàm. Tên vua là gì không ai biết, cũng không ai rõ vì sao lại lấy đá làm tượng. Chỉ ai xưa thờ sao nay thờ vậy. Truyền rằng miếu rất thiêng, ai có điều gì oan ức, thường đến miếu thề

thốt, thề xong cầm chày giã vào cối đá, vừa giã vừa lập lại lời thề. Dân địa phương rất kính sợ, ít dám lại gần.”

Vậy miếu có thể là của người Chàm, không liên quan đế Hoàng tử Cảnh. Vì Đại Nam thực lục chép là trong thành Diên Khánh có điện Thái hòa, có lẽ dành cho hoàng gia cư ngụ. Vả lại, vị trí miếu ở chân Hòn Ngang, cách thành Diên Khánh khá xa. Vào thời điểm ấy (1793-1794), tình hình chiến sự với Tây Sơn đang căng thẳng, không thể để Hoàng tử ở xa như vậy. Hoàng tử Cảnh cũng chỉ ở Diên Khánh khoảng 9 tháng, không thể có công tích gì để dân thờ phụng.

Vài niên biểu trong đời Hoàng tử Cảnh:

Sinh 1780. Năm 1783(3 tuổi) theo Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện, về lại Gia Định năm 1789. Năm 1793(13 tuổi) ra thành Diên Khánh học nghề binh. Mất ở Gia Định vì bệnh đậu mùa năm 21 tuổi(1801).

Thêm vài địa danh ĐNNTC và ĐKDĐC ghi nhận:

Đồn lũy:

Theo ĐNNTC:

_ Bảo Bình Nguyên: ở xã Dục Mỹ, huyện Tân Định( bảo là đồn đắp bằng đất)

để khống chế 7 sách thuế man ở Đồng Hương và Đồng Nãi.

_ Bảo Bình An: cách huyện 20 dặm về phía tây, phía nam là ngã ba sông Cầu, trước là bảo Bình Hòa, đến đời Minh Mệnh thì đổi như hiện nay.

_ Bảo Lâm Mộc: cách huyện Vĩnh Xương 28 dặm về phía tây, giáp 2 sách Man Tham Lợi và Tham Tuân, về phía nam có bảo Diêm Nại( Nại Muối).

_ Pháo đài Ninh Hải: ở vũng Nhatrang, dựng vào năm Minh Mệnh thứ 17.

Theo ĐKDĐC

_ Lục đồn: ở địa phận huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, đắp đất, chu vi 36 trượng 4 thước, cao 7 thước, dày 7 thước 5 tấc.

_ Đồn Hiệp Khẩu: cũng ở Vĩnh Xương, đắp đất, chu vi 7 trượng 5 thước, cao 7 thước, dày 8 thước.

Đường đi: theo ĐKDĐC

_ một đường quan báo từ thành lỵ đi về phía nam đến trạm Hòa Thạnh, qua Hoà Du, Hòa Tân, Hòa Quân đến trạm Thuận Lai, tỉnh Bình Thuận, dài 155 dặm rộng dưới 1 trượng.

_ một đường quan báo từ thành lỵ đi về phía bắc đến trạm Hòa Thạnh qua Hòa Cát, Hòa Mỹ, Hòa Hoàng, Lương Hòa Mã đến trạm Phú Hòa, giáp sơn phận đạo Phú Yên, dài 155 dặm.

_ một đường nhỏ từ tỉnh thành đi về phía đông qua Thủy Vệ đế cửa tấn lớn Cù Huân, dài 20 dặm. Lại từ Thủy vệ Xá đi về phía đông đến cửa tấn nhỏ Cù Huân, dài 3 dặm, rộng dưới 3 thước.

một đường nhỏ từ tỉnh thành đi về phía tây đến tận cùng các sách Man, dài 38 dặm.( đây rất có thể là đoạn đầu con đường cổ đi lên Đà Lạt mà chú Kim nhắc đến.)

_ một đường biển, nam từ đảo Chông thuộc hải giới tỉnh Bình Thuận đi về phía bắc, qua các cửa tấn Cam Ranh, Cù Huân, Nha Phu, và Vân Phong, giáp cửa tấn Đà Nùng thuộc địa giới đạo Phú Yên, nếu thuận tiện chỉ đi hết 3 ngày đêm.

Cả ĐNNTC và ĐKDĐC có ghi chép một số đền miếu, nhưng không có miếu Thái tử.

Dân số:

_ tỉnh Khánh Hòa:

_ Số đinh: 5435

_ Số binh: 1308

Riêng phủ Diên Khánh:

_ Số đinh: 2764

_ Số binh: 653

Ghi chú:

1 dặm = 444mét.

1 trượng = 4 mét

1 thước = 40 cm